Ooit beschouwd als symbool van vooruitgang. Nu oorzaak van een enorm milieuprobleem: plastic. Hoewel het opruimen en recyclen belangrijke manieren zijn om plastic te reduceren moet de echte doorbraak komen van innovatie: nieuw plastic dat recyclebaar is en makkelijk afbreekbaar. 

Het is een cynische paradox: eigenlijk gaat de wereld kapot aan de sterke punten van plastic. In 1907 maakte de Belgisch-Amerikaanse Leo Baekeland het eerste volledig synthetische plastic uit aardolie. Hij vernoemde het naar zichzelf: bakeliet. De nieuwe stof geleidde geen stroom en kon goed tegen hitte. Het werd gebruikt in radio’s en telefoons, keukengerei en speelgoed. Jaren later vonden chemici nieuwe soorten plastic uit: het materiaal bleek goedkoop, makkelijk te maken en breed toepasbaar. Het was sterk, waterafstotend en hield geurtjes tegen. Sommige soorten plastic waren zelfs onbreekbaar en als klap op de vuurpijl: plastic zou oneindig lang mee kunnen gaan. Welke consument wilde geen plastic? Waar niet op is gerekend is dat de oneindige levensduur van plastic als een boemerang terugslaat op de planeet: plastic afval duikt overal op en wordt niet of nauwelijks afgebroken door de natuur. Het ooit zo revolutionaire plastic is nu een symbool van vervuiling. Daarom zeven actuele vragen over de reductie van plastic.

Hoe groot is het plastic probleem eigenlijk?

We moeten beginnen met verontrustend nieuws. Uit recent onderzoek van een team van Canadese en Nederlandse wetenschappers blijkt dat plastic deeltjes in menselijk bloed zijn aangetroffen. De resultaten zijn in maart 2022 gepubliceerd in het vakblad Environmental International. Het bloed van 22 anonieme donoren is onderzocht en in driekwart van de donoren zijn polymeren aangetroffen, de bouwsteen van plastic. 

De hoeveelheid plastic in het bloed is minuscuul, te vergelijken met een theelepel polymeren in 1000 liter water. Of het schadelijk is voor de gezondheid is nog onduidelijk: nader onderzoek moet dit uitwijzen. Hoewel de steekproef beperkt is, is voor het eerst vastgesteld dat plastic de top van de voedselketen heeft bereikt: het inwendige van de mens.

Al eerder is de aanwezigheid van polymeren vastgesteld in dieren. De foto van een vogelmaag vol met plastic afval staat symbool voor de enorme vervuiling. Ook is bekend dat walvissen sterven doordat ze onafbreekbaar kunststof ingeslikt hebben. In het oosten van Indonesië spoelde op 21 november 2018 een dode potvis aan met bijna 7 kilo plastic in zijn maag. Het plastic afval bestond uit 115 bekertjes, 25 plastic zakken, plastic flessen, twee slippers en ruim duizend stukjes touw. Het overtollige plastic in de oceanen wordt niet alleen opgegeten door dieren, het zorgt er ook voor dat vogels, zeehonden en schildpadden verstrikt raken in touwen en netten en daardoor sterven.

De berg plastic is immens. Jaarlijks produceert de wereld 380 miljoen ton plastic, blijkt uit data van Ourworldindata.org. Het meeste plastic in de wereld verdwijnt naar stortplaatsen of wordt verbrand. Slechts een klein deel wordt gerecycled maar dat aandeel groeit gelukkig wel. Het meeste plastic per inwoner wordt gebruikt in China, Amerika en Europa. Naarmate de welvaart groeit, groeit ook het gebruik van plastic. 

Lang niet alle plastics worden na gebruik ingezameld en opnieuw gebruikt. Zo’n 60% van al het plastic afval dat verkeerd beheerd wordt, is afkomstig uit Oost-Azië en de Pacific. Ook blijkt dat landen met een lagere levensstandaard het milieu relatief meer belasten met plastic omdat er geen systeem is voor afvalscheiding. 

Van al het plastic dat geproduceerd wordt verdwijnt jaarlijks zo’n 8 miljoen ton in de oceanen. Door zeestromen concentreert plastic zich in vijf megadraaikolken, de zogeheten gyres, die een oppervlakte hebben van duizenden vierkante kilometers. De eerste is ontdekt in 1997. Deze verzamelplaatsen noemen we ‘plastic soep’, een begrip dat veel gebruikt wordt in media: het zijn de plastic vuilnisbelten van de oceaan. Twee van deze gyres liggen in de Atlantische Oceaan, twee in de stille Oceaan en een in de Indische Oceaan. Op deze kaart van PlasticAdrift kun je zien waar al het plastic drijft.

Op welke manieren wordt het plastic probleem aangepakt?

Sinds de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw drong langzamerhand door dat het succes van plastic een enorme keerzijde heeft. In de afgelopen decennia is er door tal van wetenschappers en ngo’s hard gewerkt om het probleem inzichtelijk te maken. Dit decennium is het aan politiek en bedrijfsleven om met maatregelen en acties het probleem aan te pakken. Er zijn vier oplossingsrichtingen. Alle vier moeten gaan bijdragen aan minder plastic vervuiling in de wereld.

  • a. Het gebruik van plastic ontmoedigen
  • b. De plastic rommel opruimen
  • c.Voorkomen dat plastic in het milieu terechtkomt
  • d. Nieuw plastic maken dat afbreekbaar en recyclebaar is

Hoe effectief is het ontmoedigingsbeleid rond het gebruik van plastic?

Vriendelijk aansporingen aan consumenten om minder plastic te gebruiken hebben weinig uitgehaald. De meeste consumenten houden van gemak en vinden alternatieve verpakkingen ingewikkeld of duur. Ook een vriendelijk verzoek aan bedrijven om wat minder plastic te gebruiken is tegen dovemansoren gericht: er zijn weinig bedrijven die uit zichzelf kostenverhogende maatregelen willen nemen voor een beter milieu, hoewel het aantal de laatste jaren groeit. Een effectievere stap om het gebruik van plastic te reduceren is regelgeving. En overheden komen langzaam maar zeker gelukkig met maatregelen. 

Zo is er in Europa sinds 2021 een richtlijn actief voor een verbod op het gebruik van ‘single use plastics’. In horeca, tijdens festivals en op kantoren mag binnen afzienbare tijd geen single use plastic meer gebruikt worden: denk aan koffiebekers en rietjes. Er moeten alternatieven komen die duurzaam en biologisch afbreekbaar zijn. 

Ook in de Verenigde Staten zijn regels afgekondigd om het gebruik van plastic te verminderen. Het afkondigen van een verbod op single use plastic tassen en rietjes gebeurt op staats- en stadsniveau. Inmiddels hebben acht staten een verbod ingesteld op het gebruik van single use plastic tassen. Hier vind je een overzicht van de actuele situatie. De verwachting is dat het aantal staten dat tot een verbod op single use producten overgaat zal groeien.

Hoe staat het met het opruimen van de plastic rommel?

De afgelopen decennia zijn vele miljoenen tonnen plastic in de oceaan gestroomd. Een deel daarvan breekt af in microdeeltjes door UV-licht, een deel van het plastic blijft drijven. De jonge Nederlander Boyan Slat is misschien wel de bekendste bestrijder van de plastic soep in de oceanen. Met zijn initiatief Ocean Cleanup probeert hij met grote drijvende plasticvangers het plastic op te ruimen. Zijn stip op de horizon is om 90% van al het drijvende plastic in de oceaan op te ruimen. 

Het team achter The Ocean Cleanup gebruikt de zeestroming om het plastic in grote u-vormige schermen op te vangen. Door grote stukken plastic op tijd weg te halen, wil hij voorkomen dat het afbreekt tot gevaarlijke microdeeltjes. De cleanup beperkt zich niet alleen tot de oceanen: ook de rivieren – via welke veel plastic naar de oceanen wordt afgevoerd – worden schoongemaakt met zijn systeem. Om aandacht en funding te realiseren voor zijn bijzondere project werden recent zonnebrillen gemaakt van de rotzooi die uit de oceaan was opgevist. Deze zijn verkocht en met de opbrengst kan de non-profit organisatie Ocean Cleanup 500.000 voetbalvelden aan oceaan ontdoen van drijvend plastic. 

In de wetenschap groeit de twijfel of de plastic soep wel alle plastic bevat die in de oceanen is terecht gekomen. Er ontbreekt een heleboel en dat wat we zien in de gyres is waarschijnlijk een fractie van al het plastic in de oceaan. Het is niet duidelijk waar de rest is gebleven. Onderzoekers vermoeden dat een belangrijk deel uiteenvalt in microplastics die naar de oceaanbodem zinken. Of de bacteriën daar de polymeren kunnen afbreken is nog onbekend. 

Hoe staat het met het voorkomen dat plastic in het milieu terecht komt?

De beste manier om te voorkomen dat plastic in het milieu terecht komt is het opzetten van een goed afvalmanagementsysteem. Helaas is dit voorbehouden aan de meer welvarende landen: de armere naties in de wereld hebben niet de middelen om plastic op deze manier te verzamelen en te recyclen. Omdat de welvarende landen – ook de grootverbruikers van plastic – het plasticprobleem willen oplossen groeit recycling van plastic wereldwijd, blijkt uit onderzoeksdata van Our World in Data. Op deze kaart zien we de trend terug van 1980 tot 2015. 

Als we de lijn zouden doortrekken naar 2050 zou de verdeling er als volgt uitzien: verbranding 50%, recycling 44%, weggooien 6%. Deze ontwikkeling is hoopvol maar de onderzoekers zeggen dat er vooralsnog onvoldoende bewijs is dat dit ook daadwerkelijk gaat gebeuren. Met andere woorden: de overheid moet reguleren en het bedrijfsleven innoveren om uit deze negatieve plastic spiraal te komen.

Dan het recyclen zelf. Met de groeiende aandacht en investeringen voor recycling verbetert ook het proces. Een van de grootste problemen bij het hergebruik van plastic is de mix van de diverse soorten in de afvalstroom. Het blijkt heel lastig te zijn deze soorten te scheiden. Het gevolg is dat van de gerecyclede plastic mix alleen laagwaardige toepassingen mogelijk zijn: denk aan afvalbakken, bermpalen voor langs de snelweg en tuinstoelen. 

Een nieuwe techniek is in ontwikkeling om met behulp van een magnetisch veld de diverse soorten plastic te scheiden naar gewicht. Van zwaar naar licht worden PET, polystyreen, polyethyleen en polypropyleen gescheiden. Het Nederlandse bedrijf Umincorp heeft de techniek ontwikkeld en heeft een eerste fabriek in Amsterdam. Met de gescheiden plastics kunnen hoogwaardiger verpakkingen worden gemaakt, eerst voor non-food, maar sinds kort ook voor food. 

De internationale supermarktketen Albert Heijn kwam in maart 2022 met een primeur: voor het eerst past de supermarkt closed-loop recycling toe met plastic fruitbakjes gemaakt van PET dat gewonnen is uit huishoudelijk afval. Tot nu toe kon dit recyclen alleen op kleine schaal met PET-flessen die werden geretourneerd door de consument. Met deze technologische doorbraak wil de supermarktketen het gebruik van gerecyclede plastics sterk bevorderen. Overigens is de gerecyclede PET niet biologisch afbreekbaar en blijft het belangrijk dat deze producten niet als zwerfafval in het milieu terecht komen.

Er worden ook andere veelbelovende technieken ontwikkeld om plastic uit afvalstromen te sorteren. Zoals Nabij-infrarood spectroscopie (NIR) dat de chemische structuur van kunststof herkent. Ook worden intelligente robotarmen ingezet die plastic voorwerpen uit afvalstromen halen. Ze doen dat twee keer zo snel als een mens dat kan. 

In het onlangs gepubliceerde rapport Closing the plastics circularity gap staat een gedetailleerde en uitvoerige wetenschappelijke analyse van de huidige staat van recycling van plastic. Het rapport is gemaakt door AFARA, IHS market en Google. In het rapport geven de samenstellers vijf strategische interventies aan om recycling van plastic te optimaliseren: beter voorrraadbeheer bij de bedrijven (Inventory Management), betere voorlichting aan de consument (Consumer Education), belastingen op virgin plastic (Plastic Taks) en betere recyclingsystemen, zowel mechanische als chemische. Als al deze interventies geadopteerd worden zal het tegen 2040 lukken om een substantieel deel van het plastic afval te verzamelen en te recyclen. Om te voorkomen dat plastic überhaupt nog in het milieu komt is een volledig systemische verandering nodig. De transitie van een lineaire economie naar een volledig circulaire economie is hiervoor noodzakelijk. 

Hoe staat het met het nieuwe bioplastic?

Heel spannend zijn de innovaties om bioplastic te maken. Het ideale nieuwe plastic is van biologisch materiaal gemaakt, recyclebaar en afbreekbaar. In San Jose California heeft het bedrijf Full Cycle Bioplastics hiervoor een baanbrekende techniek ontwikkeld waarmee ze drie vliegen in een klap wil slaan.

De technologie van Full Cycle pakt drie wereldwijde problemen aan – plasticvervuiling, voedselverspilling en klimaatverandering – door organisch afval om te zetten in PHA. PHA's zijn een bekende familie van biologisch afbreekbare kunststoffen op basis van bacteriën en bieden een benadering voor carbon neutrality en ondersteunen een duurzamere industrie.
"We gebruiken één enorm probleem - de koolstofuitstoot van voedselafval - om een ander probleem op te lossen, namelijk het wereldwijde probleem van plastics en petroleum plastics in het algemeen," zegt Dane Anderson, medeoprichter en co-CEO van Full Cycle Bioplastics op de website Fast Company. 

Full Cycle is uniek omdat het PHA maakt van voedselafval. Omdat voedselresten een goedkope grondstof zijn, kan de kunststof concurreren met kunststoffen op basis van fossiele brandstoffen, aldus het bedrijf. En omdat voedselafval op een stortplaats methaan uitstoot, een krachtig broeikasgas, kan het proces helpen die uitstoot te elimineren en de koolstofvoetafdruk van het eindproduct te verkleinen.

Er zijn veel meer initiatieven om bioplastics te maken. Een veelbelovend materiaal is hydropol, gemaakt door Aquapak in Birmingham. Het bedrijf zegt dat hydropol volledig biologisch afbreekbaar, niet giftig en marien-veilig is. Een extra eigenschap is dat hydropol oplosbaar is in water. Het materiaal sorteert in koud en warm water en lost binnen enkele minuten volledig op. Niettemin vormt hydropol een barrière voor vet, olie en zuurstof. Als hydropol onbedoeld in de natuur vrijkomt, wordt het veilig biologisch afgebroken, zonder sporen na te laten, beweert het bedrijf. Het materiaal wordt verkocht aan verpakkingsfabrikanten die het gebruiken in een breed scala van toepassingen zoals voedselverpakking handschoenen en waszakken. 

Nog een primeur. In de Nederlandse stad Dordrecht verrijst een demonstratiefabriek voor het maken van bioplastics uit zuiveringsslib en afvalwater. Het consortium dat 2,5 miljoen heeft geïnvesteerd wil opschalen naar commerciële productie zodra de productie uit afvalwater is bewezen. Vetzuurrijke stromen worden gebruikt voor de voeding van de bacteriën in het slib die het natuurlijke biopolymeren ‘produceren’ Op kleine schaal is al op deze manier bioplastic gemaakt. In deze fabriek zullen honderden kilo’s worden gemaakt. Toepassingen zijn onder meer oplosbare zaai- en plantbakjes en landbouwfolie dat afbreekt na onderploegen.

Mogelijke andere grondstoffen voor bioplastics zijn maiszetmeel en aardappelzetmeel, maar ook suikerriet en zeewier worden wel als grondstof gebruikt. Overigens betekent de naam bioplastic niet automatisch dat de stof onschadelijk is voor het milieu. Er is namelijk ook bioplastic dat niet afbreekbaar is. Deze is chemisch identiek aan 'gewone' plastics en dus net zo schadelijk als ze in het milieu terechtkomen. Opletten dus wanneer je bioplastic in handen krijgt.

Wat zijn de meest veelbelovende oplossingen?

Vooropgesteld: alle initiatieven om het milieu te beschermen tegen plastic afval moeten worden ingezet: positief zijn dus een verbod op single use plastics, het opruimen van de plastic soup, de groeiende recycling van plastic en het maken van bioplastic. Gezien de praktische voordelen van plastic is het ondenkbaar dat het product verdwijnt uit onze economie. De komende decennia gaan er jaarlijks nog honderden miljoenen tonnen geproduceerd worden. 

Op de vraag welke richting de grootste bijdrage gaat hebben aan het oplossen van het plastic probleem zijn twee antwoorden mogelijk. Allereerst recycling van plastic: door met behulp van nieuwe technieken verschillende soorten plastic uit afvalstromen te sorteren, groeien de toepassingen van gebruikt plastic. Het afval wordt daarmee grondstof voor een nieuw product, krijgt meer economische waarde en met deze waarde zien recyclingsbedrijven kansen.

Het maken van afbreekbaar en recyclebaar bioplastic is een andere grote kans. Als dat product een concurrerende prijs heeft en dezelfde voordelen heeft als kunststof op basis van olie, dan zijn de marktkansen enorm groot. De ontwikkelingen van bioplastic staan echter in de kinderschoenen. Het wordt nog niet op grote schaal geproduceerd maar met de toegenomen aandacht en investeringen is een doorbraak het komende decennium niet ondenkbaar.

Het is verleidelijk om de transitie van synthetisch plastic naar bioplastic te vergelijken met de verandering in de auto-industrie. In 2009 kwam Tesla op de markt met de elektrische Model-S, een sportsedan met een accu in plaats van een met een verbrandingsmotor. De traditionele auto-industrie verklaarde eigenaar Elon Musk voor gek. Een kansloos project, werd het genoemd, dat zou leiden tot faillissement. 12 jaar later is elke autofabrikant ter wereld bezig met het bouwen van elektrische auto’s, kan de stinkende verbrandingsmotor binnenkort naar het museum en is Tesla een van de meest waardevolle bedrijven aan de beurs. 

Zal het ook zo gaan met de makers van bioplastic? Wie weet. Met 380 miljoen ton plastic per jaar is de markt enorm. Als overheden hun regels blijven aanscherpen en burgers overtuigd zijn van de noodzaak om bioplastic te gebruiken, dan kunnen de nieuwe bedrijven zich ontwikkelen. Het komende decennium zal laten zien of deze kanteling een succes wordt. Waar Moeder Aarde staat in deze transitie is duidelijk. Als zij een rechtspersoon zou zijn had ze al lang een verbod geëist en gekregen gezien de schade die haar wordt toegebracht. De kwetsbare natuur lijdt onder plastic dat in het milieu terechtkomt. Het is de hoogste tijd voor innovatie en strengere regels.

Zelf actie ondernemen? Word lid van de Plastic Pollution Coalition. Het is een wereldwijde alliantie van meer dan 1.200 organisaties, bedrijven en leiders in 75 landen die werken aan een wereld zonder plasticvervuiling en de giftige impact daarvan op mensen, dieren, waterwegen, oceanen en het milieu.