Klimaatverandering heeft steeds meer impact op onze voedselproductie. Een van de gevolgen van de toenemende droogte en de stijging van de zeespiegel is dat de bodem steeds zouter wordt. Dat wordt verzilting genoemd en is een bedreiging voor de landbouw. Maar er is hoop: zilte landbouw. Wereldwijd wordt er veel onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om landbouw te doen in zilte omstandigheden, ook in Nederland. We praten je bij over de kansen en voordelen.

Verzilting is wereldwijd één van de grootste bedreigingen voor de landbouwsector. Door de effecten van klimaatverandering (stijgende zeespiegel, extremer weer, hogere temperaturen) zien we akkers in kustgebieden vaker overstromen. Ook intensief (grond)watergebruik en bodemdaling kunnen leiden tot verzilting. Veel van de commerciële gewassen die wij dagelijks eten, groeien niet goed in zoute condities. Doordat de bodem steeds zouter wordt, is er dus steeds minder landbouwgrond geschikt om voedsel te verbouwen. Terwijl door de groei van de wereldbevolking de vraag naar voedsel groeit. Verzilting bestrijden is lastig. Het vraagt grote hoeveelheden zoet water, terwijl er nu wereldwijd al tekort is aan veilig drinkwater. De landbouw zal zich dus moeten aanpassen: door teelttechnieken te ontwikkelen die het verbruik van zoet water verminderen en door te leren hoe we gewassen kunnen telen in zilte omstandigheden. 

Facts & figures

  • De Food and Agriculture Organization (FAO) van de Verenigde Naties schat dat 20% van alle geïrrigeerde landbouwgrond door zout is aangetast. De economische schade in termen van door verzilting teruglopende oogsten wordt geschat op 31 miljoen USD per jaar (bron: FAO). 

  • Bodemverzilting zorgt ervoor dat jaarlijks tot 1,5 miljoen hectare landbouwgrond uit productie wordt gehaald (bron FAO).

  • Volgens het VN Synthese Rapport 2018 over Water en Gezondheid verbruikt landbouw bijna 70% van het globaal beschikbare zoetwater. Tegelijk hebben meer dan 2,1 miljard mensen geen toegang tot veilig drinkwater (bron: salineagricultureworldwide.com).

Proeven met zilte gewassen op Texel

Een slimme oplossing

Zilte landbouw gaat om de productie van voedsel op zilte bodems en in gebieden waar zoet water schaars is. Naast zoet water wordt zout of brak water gebruikt voor de irrigatie van de gewassen. Lang werd gedacht dat eenmaal verzilte bodems onbruikbaar waren voor landbouw. Maar onderzoek heeft aangetoond dat het absoluut mogelijk is om gewassen te telen op zilte bodems. Het succes van de teelt hangt mede af van de aanplant van de juiste ‘zoutminnende’ gewassen, de manier van irrigeren, het waterbeheer en de bemesting.

Verzilting neemt overal ter wereld toe, maar overal is de situatie uniek. In sommige situaties is overstroming door zeewater de oorzaak van verzilting, op andere plekken is het ondergronds kwelwater of de wisselwerking tussen neerslag en de grondwaterstand. Om succesvol aan zilte landbouw te kunnen doen, is het belangrijk dat rekening wordt gehouden met de unieke lokale omstandigheden qua bodem, water en klimaat. Er is dus niet één methode die overal werkt. 

Zilte landbouw biedt kansen om:

  • Het hele jaar gewassen te verbouwen (zowel in droge als natte seizoenen)

  • Ook brak water en zelfs zeewater te gebruiken voor irrigatie

  • Productiviteit van verzilte landbouwgrond te verhogen

  • Grond die door verzilting als landbouwgrond is afgeschreven opnieuw in gebruik te nemen

  • Inkomenszekerheid voor boeren veilig te stellen die door verzilting te maken hebben met afnemende oogsten

We hebben de zouttolerantie van planten om zeep geholpen

Uit historisch en archeologisch onderzoek blijkt dat veel gewassen vroeger beter in staat waren om in matig zoute omstandigheden te groeien. Suikerbieten bijvoorbeeld deden het goed op zoute kustkwelders. Maar in de afgelopen 100 jaar zijn de planten steeds verder veredeld om zo snel mogelijk zoveel mogelijk suiker te produceren, waardoor ze inmiddels minder goed tegen zoute omstandigheden kunnen.

Zeekraal is een van de bekendere 'halofyten' ofwel zoutminnende planten

Succesvolle zilte landbouw kan alleen met gewassen die kunnen groeien met brak grondwater, brak irrigatiewater of zoute nevel vanaf zee. Grofweg kun je planten in twee groepen verdelen:

  • Halofyten: planten die afhankelijk zijn van zoute omstandigheden. Dit zijn planten die niet kunnen overleven in zoet water. Denk aan bekende zilte gewassen, zoals lamsoor, zeekraal of zeebanaan, die vooral in kuststreken al regelmatig op het menu staan en door sommige chefs wild worden geplukt. Deze gewassen zijn perfect voor zilte landbouw. Slechts 2% van alle ‘landplanten’ valt in deze categorie.

  • Glycofyten: planten die in de regel ‘intolerant’ of (over)gevoelig zijn voor zout. Verreweg de meeste commerciële voedingsgewassen vallen in deze groep. Glycofyten kunnen vaak wel een beetje zout water verdragen, maar dit heeft bijna altijd (ernstige) gevolgen voor de groei en de opbrengst.

Om met zilte landbouw op wereldschaal een belangrijke bijdrage te kunnen leveren aan de voedselproductie, is het belangrijk dat er meer gewassen worden gevonden of geschikt gemaakt worden voor zilte landbouw. Vandaar dat wetenschappers juist op dit vlak veel onderzoek doen, bijvoorbeeld met aardappels, quinoa, wortels en tomaten. Inmiddels hebben boeren en wetenschappers in duizenden proeven al verschillende rassen gevonden die zich lenen voor teelt onder zilte omstandigheden. De Nederlandse Salt Farm Foundation, gevestigd op Texel, doet hier belangrijk pionierswerk.  

Zilte aardappelen zijn onder meer onder het label Wadzilt verkrijgbaar

6 kansen voor foodservice

Zilte landbouw helpt niet alleen op de lange termijn bij het verduurzamen van onze voedselproductie. Het biedt ook nu al kansen voor chefs, ondernemers en productontwikkelaars in foodservice. 

1. Nieuw is interessant

Voor restaurants zijn zilte groenten een interessante ‘nieuwe’ productcategorie. Zilte gewassen zijn bij groothandels en via gespecialiseerde leveranciers steeds breder beschikbaar: denk aan zee-aster, zeekraal, strandbiet, ijskruid, zeevenkel, melde, Nieuw-Zeelandse spinazie, zeebanaan, oesterblad, monniksbaard of schorrekruid. Stijgende vraag kan het aanbod doen groeien. Van zilte aardappels zijn inmiddels meerdere variëteiten op de markt met elk hun eigen kook- en bakeigenschappen. En het zal een kwestie van tijd zijn voordat de eerste zilte tomaten en zilte wortels verkrijgbaar zijn.

2. Lokaal & duurzaam

Zilte landbouw kan afgeschreven landbouwgronden opnieuw geschikt maken om ingrediënten te telen. Voor boeren is het belangrijk dat ze voldoende afzetmarkt hebben voor hun zilte gewassen. Chefs kunnen hierin een belangrijke aanjager zijn, door consumenten kennis te laten maken met deze smaken en ingrediënten. Zeker voor restaurants in de kustregio, die door hun ligging een logische verbinding hebben met zee, is de stap naar zilte gewassen op het menu een hele natuurlijke. Zeker als je op zoek gaat naar lokale leveranciers draag je zo ook bij aan een korte keten en een gezonde lokale economie.

3. Zilt = zoet

Wie bezorgd is dat zilte gewassen vooral erg zout zullen smaken, kan verrast zijn. Onderzoek laat zien dat gewassen die op zilte gronden worden verbouwd een andere smaak hebben, dan hetzelfde gewas dat op ‘reguliere’ grond groeit. Vaak is de smaak een beetje zoeter. Dit lijkt in ieder geval het geval voor wortel en tomaat. Traditionele gerechten bereid met zilte varianten kunnen zorgen voor nieuwe onverwachte smaakcombinaties.

4. Minder zout toevoegen

Gewassen die op zoute grond geteeld zijn, bevatten logischerwijs zelf ook iets meer zout. Wanneer gegeten in ‘normale’ hoeveelheden, is dat niet iets om bezorgd over te zijn. Zout is immers een onmisbaar onderdeel van ons dieet. Daarnaast leveren eetbare zoutminnende planten ook andere voedingsstoffen, zoals antioxidanten, vitamines en mineralen. Wie zilte groenten verwerkt in het menu kan wellicht toe met minder keukenzout in het kookproces. Een andere interessante optie kan zijn om een poeder te draaien van zilte groente en dit als vervanging voor keukenzout te gebruiken. Voer voor culinair experiment!

5. Smaakmaker voor product innovatie

Op zilte grond geteelde gewassen kunnen door voedselproducenten ook worden verwerkt als ingrediënt in innovatieve producten. Zo kunnen met zeekraalpoeder bijvoorbeeld de nutriëntendichtheid, de textuur en de sensorische kenmerken van bewerkt vlees verbeterd worden. Daardoor kan zout gedeeltelijk vervangen worden. Zeekraal is ook getest als vervanging van zout in crackers. De toepassing van zilte gewassen in de industrie staat nog in de kinderschoenen.

6. Conserveermiddel voor zeevruchten

Een andere veelbelovende toepassing van zilte gewassen (halofyten) is bij de conservering van zeevruchten. Melanose is een veelvoorkomend probleem waarbij na verloop van tijd zwarte vlekken op de zeevruchten verschijnen en de kwaliteit afneemt. Een recent onderzoek laat zien dat zouttolerante planten het verkleuringsproces kunnen remmen. De bevindingen laten zien dat halofyten een beter resultaat geven dan de huidige conserveringsmethode die in de industrie wordt gebruikt. 

Testen met zilte gewassen op de Salt Farm Texel, foto door: David van Mill

Drie projects to watch

Voor wie zich verder wil verdiepen in het onderwerp, zijn dit drie interessante projecten die de moeite waard zijn:

Salad

SALAD – acroniem voor Saline AgricuLture for ADaptation – is een transcontinentaal, meerjarig wetenschappelijk onderzoeksproject rond zilte landbouw. SALAD wil de inzet van innovatieve technologie bevorderen en de klimaatbestendigheid verbeteren. Frederik Ampe, communicatieverantwoordelijke van het Vlaamse Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek licht toe: “Het doel is om de veerkracht te vergroten van voedselproductie van verzilte en potentieel zilte landbouwgebieden in de regio's rond de Middellandse Zee en de Noordzee.“ 

Ampe: “Concreet doen we onderzoek naar vier gewassen en variëteiten; aardappel, quinoa, tomaat en Nieuw-Zeelandse spinazie. Er wordt achterhaald hoe deze planten groeien onder zoutstress en hoe ze zich aanpassen. Per plant worden modellen opgesteld die voorspellen hoe planten reageren onder verschillende omstandigheden, zoals klimaatinvloeden of bodemsamenstelling. Dit gebeurt met laboratorium-proeven en ‘in-pot’-experimenten. Daarna volgt veldonderzoek. We kijken zowel naar de opbrengst als naar de kwaliteit en nutritionele waarde van de gewassen. Het grote doel achter het project is uiteindelijk schaalgrootte creëren. Uiteindelijk willen we door kennisoverdracht en implementatie van praktische klimaatslimme oplossingen zilte landbouw helpen opschalen in Europa en Afrika.” 

Meer weten: SALAD projectwebsite

Salt Farm Foundation

Salt Farm Foundation is een Nederlandse non-profit organisatie, in 2018 opgericht door landbouwpionier Marc van Rijsselberghe, met als doel om alle opgedane kennis en oplossingen over zilte landbouw te delen met kleinschalige boeren wereldwijd. Samen met wetenschappers van verschillende universiteiten doet Van Rijsselberghe al bijna twee decennia lang onderzoek naar landbouwproductie op zilte gronden. Van 2012 tot 2019 werd er in Nederland op Salt Farm Texel – het commerciële zusterbedrijf van de foundation – volop geëxperimenteerd en onderzoek gedaan naar zilte landbouw. Op het proefbedrijf zijn proeven uitgevoerd met achthonderd rassen van 50 gewassen. Dit heeft veel kennis opgeleverd over de zouttolerantie van verschillende rassen. De stichting werkt aan het ontsluiten van alle beschikbare informatie via een digitaal internationaal kenniscentrum. 

Experimenten met zilte landbouw vinden overal ter wereld plaats

Op de Salt Farm Texel (afgerond in 2019), maar bijvoorbeeld ook op demonstratievelden in Pakistan en Bangladesh zijn proeven uitgevoerd met vele honderden gewassen, variërend van ui tot gierst en van aardappel tot aardbei. Er zijn testen uitgevoerd met zaden en pootgoed van Nederlandse kweekbedrijven, maar ook met lokale rassen. Veruit de meeste rassen vielen af, maar de rassen die overbleven zijn de rassen die een verzilt landbouwgebied perspectief kunnen geven. Zo is het in Pakistan gelukt om met de teelt van zouttolerante aardappelrassen de gemiddelde productie op verzilte gronden bijna te verdriedubbelen (van 12 naar 35 ton per hectare). Daarnaast loopt er ook een project in de verzilte delta van Bangladesh. Zo’n vijfduizend kleine boeren telen daar nu wortel-, kool- en aardappelrassen die opgewassen zijn tegen het zout in de bodem.  

Meer weten: website Salt Farm Foundation

Zeker Zilt

Het project Zeker Zilt onderzoekt toekomstige verdienmodellen voor boeren in zilte omstandigheden. De opbrengst van een verzilte akker is lager, maar onderzocht wordt of het gebruik van zeewier als meststof de smaak van gewassen kan verbeteren en zo meerwaarde kan bieden voor de boer. Op meerdere plekken in de Blauwe Polder op Texel komen proefvelden waar biologisch zeewier wordt gebruikt als meststof voor de teelt van aardappelen en wortelen. Uit eerder kleinschalig onderzoek bleek dat zeewier leidt tot hogere opbrengsten en een betere kwaliteit. De veldproeven moeten uitwijzen of dit daadwerkelijk zo is. Het doel is om telers handvatten te geven zodat ze gewassen duurzaam kunnen telen op zilte of verziltende grond.

Meer weten: website Zeker Zilt 

Verzilting is geen nieuw probleem

Sterker nog, het is een eeuwenoud probleem. Pim van Tongeren is PhD-kandidaat Saline Agriculture en verbonden aan het Instituut voor Milleuvraagstukken van de Vrije Universiteit Amsterdam zet de huidige problematiek in historisch perspectief. “We kunnen veel leren van de geschiedenis. Door de eeuwen heen heeft verzilting een aanzienlijke impact gehad op de manier waarop landbouw bedreven werd. Landbouwgemeenschappen hebben door de eeuwen heen steeds moeten innoveren om te strijden tegen klimaatuitdagingen. Bijvoorbeeld door geavanceerde irrigatiesystemen te ontwikkelen en nieuwe landbouwpraktijken te introduceren om hun gewassen te laten groeien. Het toont aan hoe belangrijk het is om te reageren op uitdagingen in de landbouw en verzilting van de bodem om de voedselproductie te behouden en te verbeteren.”

“De boeren in Mesopotamië (de regio van het huidige Irak), maakten al 3.000 jaar voor Christus gebruik van irrigatielandbouw. Daarmee veranderden ze de regio in een van de meest vruchtbare gebieden ter wereld. Ze groeven waterreservoirs en kanalen om water uit de Tigris en Eufraat naar hun velden te brengen en zo de opbrengsten te verhogen. Het maakte de groei van gewassen zoals tarwe, gerst en linzen mogelijk. Maar er waren ook bijeffecten. Aardig wat wetenschappers denken dat door over-irrigatie de bodem uiteindelijk zó zilt is geworden, dat dit heeft bijgedragen aan de ondergang van de Mesopotamiërs. Gedacht wordt dat rond 1200 na Christus een vergelijkbare situatie de aanleiding was voor de grootschalige klimaatmigratie van de landbouwgemeenschap uit de Viru-vallei in Peru. Dit kan een voorbode zijn van wat er met onze landbouwsystemen zal gebeuren, als we niet bewust omgaan met onze bodem en water.”


Dit artikel kwam tot stand mede dankzij de relevante expert input van:
Pim van Tongeren - PhD-kandidaat Saline Agriculture en verbonden aan het Instituut voor Milleuvraagstukken van de Vrije Universiteit Amsterdam
Frederik Ampe - Communicatie-expert bij Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek in Vlaanderen